Mikroskopowa analiza włosów - fenomen kryminalistyki XX wieku czy narzędzie do skazywania niewinnych?

W kwietniu 2015 roku przedstawiciele Departamentu Sprawiedliwości Stanów Zjednoczonych (DOJ), Federalnego Biura Śledczego (FBI), Projektu Innocence oraz Narodowego Stowarzyszenia Prawników Obrony Kryminalnej (NACDL) poinformowali, że według funkcjonariuszy FBI, 90% wszystkich wykonanych do 2000 roku analiz mikroskopowych włosów było błędnych. 

26 z 28 analityków FBI złożyło dokumentację z analiz, która zawierała błędy, po czym zeznawało podczas 3 tys. spraw sądowych na terenie 41 stanów. W 268 sprawach zeznania analityków przyczyniły się do skazania oskarżonego. W 96% zeznania te były błędne. 35 skazanych otrzymało wyrok kary śmierci, z czego 33 na podstawie błędnej analizy. 9 z tych oskarżonych zostało już straconych, a 5 zmarło w oczekiwaniu na wykonanie wyroku. 

Należy jednak zaznaczyć, że błędy popełnione przez pracowników laboratorium nie muszą oznaczać, że skazywano osoby niewinne. Badania włosów nie były bowiem we wszystkich przypadkach jedynym dowodem obciążającym skazanych.

Od 1989 do 2015 roku na podstawie badań DNA uniewinniono w Stanach Zjednoczonych 329 niesłusznie skazanych osób. W ponad 25% spraw wykorzystywano wspomniane powyżej techniki kryminalistyczne.

Analiza mikroskopowa włosów była powszechnie stosowana w kryminalistyce od lat 50. Jest to metoda oparta na najbardziej podstawowych pojęciach z zakresu mikroskopii, biologii, anatomii, histologii i antropologii. Obecnie analitycy zazwyczaj prócz tej metody badań wykonują badanie mitochondrialnego DNA. Jednak przed zanim zaczęto stosować tę drugą metodę, prokuratorzy w całym kraju w sprawach karnych polegali na analizie mikroskopowej włosów. Metoda ta została uznana w 2009 roku, w raporcie przedstawicieli National Academy of Science, za wysoce niewiarygodną. Niemniej jednak w niektórych jurysdykcjach wciąż analitycy stosują jedynie mikroskopową analizę włosów, ponieważ badanie mitochondrialnego DNA jest zbyt drogie. 

Analiza mikroskopowa włosów, która została opracowana przez funkcjonariuszy organów ścigania, a nie naukowców, jest przeprowadzana, gdy na miejscu przestępstwa śledczy znajdują włos. Wówczas włos jest badany wizualnie i pod mikroskopem. Jeżeli znaleziony włos jest podobny do próbki porównawczej, wtedy można ustalić związek dowodowy. Ma to miejsce na przykład w przypadku znalezienia włosa na zwłokach ofiary i dopasowaniu ich z włosami podejrzanego. Należy jednak zaznaczyć, że poszczególne grupy osób mają włosy o tych samych cechach. Co więcej, włosy pobrane od tej samej osoby mogą się między sobą różnić pod pewnymi względami. 

Jednym z niesprawiedliwie skazanych na podstawie analizy włosów był Santae Tribble. W 1980 roku wówczas 17-letni Amerykanin został oskarżony o zastrzelenie 63-latka w jego domu podczas kradzieży w Waszyngtonie. Śledczy nie mieli wielu dowodów obciążających nastolatka. Ponadto Tribble miał mocne alibi, bowiem w dniu morderstwa, przebywał u swojej matki w stanie Maryland. Jednak podczas procesu analityk FBI przedstawił analizę mikroskopową włosów znalezionych na masce noszonej przez sprawcę podczas morderstwa, które według niego pasowały do włosów oskarżonego. Tribble spędził w więzieniu 23 lata. W 2003 roku, dzięki testom DNA, uniewinniono mężczyznę. Okazało się, że żaden z włosów znalezionych na miejscu zdarzenia nie należał to Tribble'a. Włosy w rzeczywistości należały do 3 innych osób, a także psa. 

Ostatnią oczyszczoną z zarzutów osobą, którą skazano na podstawie błędnej analizy mikroskopowej włosów jest Anthony Broadwater. 8 maja 1981 roku studentka Syracuse Univeristy, Alice Sebold, która po kilku latach wydała książkę Szczęściara, została zgwałcona, gdy przechodziła przez park. Przez 6 miesięcy od zdarzenia śledczy nie byli w stanie wskazać podejrzanego. Jednak pewnego dnia, gdy kobieta szła ulicami miasta, zobaczyła mężczyznę idącego przed nią, który według niej wyglądał jak sprawca gwałtu. Po chwili mężczyzna ten podszedł do Sebold i zapytał: Hej dziewczyno, czy ja Cię skądś znam? Sebold zgłosiła zajście funkcjonariuszom policji. Jeden z policjantów stwierdził, że wcześniej rozmawiał z tym mężczyzną i zidentyfikowano go jako wówczas 20-letniego Anthony'ego Broadwatera. 

4 listopada 1981 roku pięciu mężczyzn brało udział w okazaniu. Wówczas Sebold miała wskazać domniemanego sprawcę. Od razu odrzuciła trzech mężczyzn jako podejrzanych, ponieważ byli zbyt wysocy. Sebold nie wiedziała, czy wskazać mężczyznę z numerem 4, czyli Broadwatera, czy mężczyznę z numerem 5. Według niej, przed wskazaniem Broadwatera, asystent prokuratora okręgowego wprowadził ją w błąd, bowiem powiedział, że mężczyźni się znają, a ten z numerem 4 kazał drugiemu posłać groźne spojrzenie w celu jej zmylenia. Ponadto według śledczych włosy łonowe pobrane od Broadwatera były zgodne z tymi zostawionymi przez napastnika na miejscu zdarzenia.

Mężczyzna został oskarżony i skazany. Wyszedł na wolność w 1999 roku, po spędzeniu w więzieniu 16 lat. Dopiero 29 listopada 2021 roku sędzia Sądu Najwyższego w Nowym Jorku, Gordon Cuffy, unieważnił wcześniejszy wyrok skazujący, oczyszczając tym samym Broadwatera z zarzutów. Prawdziwego sprawcy gwałtu do dziś nie zidentyfikowano. 

30 listopada Sebold napisała oświadczenie, w którym wyznała, że jest jej bardzo przykro, iż Broadwaterowi odebrano szansę na normalne życie. Pisarka nazwała również 60-latka kolejnym czarnym człowiekiem, który został brutalnie potraktowany przez wadliwy system prawny.

Należy zaznaczyć jednak, że analiza mikroskopowa włosów nie jest metodą bezużyteczną w kryminalistyce. Mimo że nie powinna być wykorzystywana porównawczo, to może pomóc w określeniu okoliczności śmierci ofiary. Dzięki takiej analizie włosów można ustalić między innymi czy ofiara została otruta lub czy w chwili śmierci była pod wpływem substancji odurzających. 

Źródła: fbi.gov, The New York Times, Brandon Garrett, "Bad Hair The Legal Response to Mass Forensic Errors", Virginia, 2016 rok