Czy można pamiętać coś, co nigdy się nie wydarzyło?
- Data publikacji: 18.02.2021, 11:12
Umysł ludzki można sobie wyobrazić jako sieć tysięcy skomplikowanych, współdziałających ze sobą mechanizmów, nadzorujących wzajemnie własną pracę. Jednym z jego kluczowych modułów jest między innymi pamięć. Przyjmuje się, że jest ona specyficzną strukturą, która powstaje za pośrednictwem działania procesów poznawczych, a tym samym modyfikuje ich przebieg. Odpowiada za archiwizowanie naszych poglądów, doświadczeń czy wiedzy.
Aby lepiej zrozumieć działania pamięci, a także szereg poniżej opisywanych komplikacji, należałoby najpierw wyróżnić trzy fazy procesu pamięciowego:
- zapamiętywanie,
- przechowywanie informacji w magazynie pamięci,
- przypominanie.
Te procesy przebiegają zawsze w tej samej kolejności, jednak na różnych etapach może pojawić się błąd.
Zniekształcenia w pamięci
Na wstępie warto podkreślić, że coś, co z naszej perspektywy wydaje się niedoskonałością systemu pamięci, dla umysłu może mieć zbawienne właściwości przystosowawcze. Ograniczenie pojemności poszczególnych modułów pozwala na uniknięcie przeładowania informacyjnego oraz skupienie uwagi na najważniejszych bodźcach płynących z zewnątrz. W przypadku zniekształceń pamięci kluczowe jest odpowiednie zdefiniowanie tego pojęcia i odróżnienie go od wyobrażeń bądź spostrzeżeń. Psychologowie twierdzą, iż jest nim coś, co odbiega od rzeczywistości. Ponadto cechą charakterystyczną dla tej grupy błędów jest niezamierzone pojawienie się - w związku z czym zniekształcenie pamięciowe nie jest świadomym i celowym przywoływaniem pewnych wyobrażeń przez jednostkę, ale stanowi swego rodzaju niechciany efekt uboczny funkcji poznawczych.
Fałszywe wspomnienia
Aby lepiej zrozumieć specyfikę i proces powstawania fałszywych wspomnień, kluczowe jest ukazanie procesu pamięci jako sieci; trwałej, ściśle ze sobą powiązanej wewnętrznie. Tworzy ona całokształt, który odzwierciedla wiedzę danego człowieka. Pojęcia przyjmują w owej sieci postać węzłów - im większą ilością powiązań z pozostałymi sieciami dysponuje dany węzeł, tym większa szansa na jego pobudzenie w procesie przypominania. Człowiek nie ma również możliwości bezpośredniej percepcji rzeczywistości. Liczne struktury poznawcze zapewniają optymalną z ewolucyjnego punktu widzenia selekcję informacji, chronią przed informacyjnym przeładowaniem, ale też narażają jednostkę na pewne uproszczenia w myśleniu. Przykładem mogą być powszechnie występujące stereotypy.
W kwestii fałszywych wspomnień, na szczególną uwagę zasługuje pewien eksperyment, który przeprowadziła dwójka amerykańskich badaczy –Katheleen McDermott i Henry Roediger. Badani otrzymali pewien list do przeczytania, a po zakończeniu listę pojęć. Osoby uczestniczące w eksperymencie miały za zadanie określenie, czy dane pojęcie występowało w czytanym liście. Finalnie okazało się, że na podstawie tworzonych przez siebie sieci skojarzeń (np. mleko-krowa-pastwisko) część z nich “z pewnością pamiętała”, że dane słowa wystąpiły w liście. Ku zdziwieniu, w większości nie zostały w nim przytoczone ani razu. Jeśli, przykładowo, w tekście opisywano odgarnianie liści, badani byli przekonani, że pojawiło się w nim pojęcie “grabie”. Ów proces określić można jako fałszywe wspomnienie.
Co ciekawe, nasz umysł wykazuje zadziwiającą wręcz zdolność do popełniania tych samych pomyłek. Świadczy o tym przede wszystkim wzrost liczby błędów, wraz ze wzrostem powtórek. Owe zjawisko wytłumaczyć można dzięki aktywacji węzłów pojęciowych w sieci semantycznej. Wraz ze wzrostem poziomu aktywacji, rozprzestrzenia się ona dalej w obrębie sieci. Wówczas stwarza to ryzyko aktywowania węzłów, które pierwotnie nie były przedmiotem pobudzenia, co w efekcie skutkuje powstawaniem fałszywych wspomnień. Po jakimś czasie człowiek je utrwala, a następnie włącza na stałe do systemu pamięciowego.
Warto również podkreślić swego rodzaju uniwersalność kulturową powstawania fałszywych wspomnień. Skłania to bowiem do refleksji, iż istnieją pewne mechanizmy i reguły wspólne dla wszystkich ludzi, według których przebiega proces poznania - niezależnie od kultury, w której funkcjonują.